Ra mắt: “Chuẩn mực xã hội: Một cách tiếp cận từ bản thể luận” của Charlotte Witt

Chúng ta tuân thủ vô số quy tắc trong đời sống hằng ngày – phần lớn trong số đó ta không hề ý thức được. Những chuẩn mực xã hội ấy hiện diện trong mọi hành vi tưởng chừng vô thức: cách ta bước vào một căn phòng, giữ im lặng khi người khác đang nói, chăm sóc con cái, hay đặt câu hỏi trong lớp học. Nhưng điều gì làm nên sức mạnh của những chuẩn mực này? Chúng đến từ đâu? Và liệu có cách nào để hiểu chúng không chỉ như những giới hạn, mà còn như điều kiện cho hành động và tự do? Đó chính là câu hỏi trọng tâm mà triết gia Charlotte Witt đặt ra trong cuốn sách Chuẩn mực xã hội: Một cách tiếp cận từ bản thể luận.

Thay vì chỉ xem chuẩn mực xã hội như những quy tắc đạo đức hoặc công cụ để tránh bị trừng phạt, Witt đưa ra một quan điểm táo bạo: các vai trò xã hội nên được hiểu như những kỹ thuật sống – tương tự như cách một nghệ nhân học và thực hành nghề thủ công. Theo Witt, một người mẹ, một giảng viên hay một công dân… đều đang đảm nhiệm những vai trò xã hội được xác lập thông qua tập hợp các kỹ năng, thực hành và chuẩn mực được truyền dạy, học hỏi và đánh giá theo thời gian. Đây chính là mô hình mà bà gọi là “mô hình nghệ nhân”. Witt lập luận rằng, giống như một người thợ mộc không thể làm nghề nếu từ chối học cách dùng cưa hay đo đạc chính xác, một người giữ vai trò xã hội cũng phải tuân theo những tiêu chuẩn cụ thể – bất kể họ có đồng thuận hay không. Điều này giải thích tại sao có những chuẩn mực xã hội ta tuân theo dù không ủng hộ, và thậm chí còn cảm thấy bị gò bó, bất công.

Từ góc nhìn bản thể học, Witt không chỉ phân tích nguồn gốc của tính “phải làm” trong các chuẩn mực xã hội, mà còn đi xa hơn: bà cho thấy cách chuẩn mực có thể bị phê phán, bị thay đổi, và quan trọng hơn, chính là nơi khởi phát cho sự tự do và sáng tạo. Dựa trên mô hình nghệ nhân, Witt khẳng định rằng việc nắm bắt và tiếp thu kỹ thuật không nhất thiết triệt tiêu năng lực tư duy độc lập của chủ thể – ngược lại, chính trong sự am hiểu và thực hành, cá nhân mới có thể sáng tạo, chuyển hóa, hoặc thậm chí từ chối một vai trò xã hội đang áp đặt lên mình. Điều này đặc biệt quan trọng khi bàn về các vai trò mang tính bất bình đẳng – như giới tính, chủng tộc hay giai cấp. Bằng việc nhìn nhận những vai trò này như những kỹ thuật sống có thể học được, phê phán được và biến đổi được, Witt mở ra một không gian lý thuyết để hiểu sâu hơn về sự áp bức gắn liền với chuẩn mực xã hội, đồng thời chỉ ra khả năng chống lại nó từ bên trong.

Trong bối cảnh xã hội Việt Nam đang chuyển mình mạnh mẽ về mặt tư tưởng, đạo đức và cấu trúc cộng đồng, Chuẩn mực xã hội là một công cụ lý thuyết sắc bén giúp người đọc nhận diện, chất vấn và kiến tạo lại các vai trò xã hội mà họ đang gắn bó. Từ mối quan hệ trong gia đình đến vai trò trong tổ chức, từ chuyện “làm mẹ thế nào cho đúng” đến chuyện “trở thành người đàn ông đúng chuẩn”, cuốn sách soi sáng những khía cạnh sâu thẳm của đời sống bằng một lối tiếp cận triết học nhưng đầy thực tiễn. Cuốn sách là một lời mời gọi người đọc bước vào cuộc đối thoại với chính mình và với xã hội – để hiểu rõ hơn mình đang sống theo chuẩn mực nào, chúng đến từ đâu, và mình có thể làm gì với chúng.